Թուրքիայում քրդական հարցի լուծո՞ւմ. Աբդուլլահ Օջալանը կոչ է արել PKK-ին վայր դնել զենքերը. #BBC

Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության (PKK) բանտարկված առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանը հայտարարություն է տարածել՝ կոչ անելով իր կողմնակիցներին դադարեցնել զինված պայքարը թուրքական պետության դեմ և վայր դնել զենքերը։

Այս նախաձեռնությունը կարող է առաջին քայլը լինել Մերձավոր Արևելքի ամենաբարդ հակամարտություններից մեկին վերջ տալու, Թուրքիայի, Սիրիայի և Իրաքի քաղաքական իրավիճակը փոխելու և ողջ տարածաշրջանի վրա ազդելու ճանապարհին։

BBC-ն ուսումնասիրել է, թե ինչու է հաշտեցման գործընթացը տևել 20 տարի և ինչ գործոններ կարող են հանգեցնել դրա խզմանը և ռազմական գործողությունների վերսկսմանը:

Հինգշաբթի օրը քրդամետ «Ժողովուրդների հավասարություն և ժողովրդավարություն» կուսակցության (DEM) ներկայացուցիչներն այցելել են Աբդուլլահ Օջալանին բանտում։ Նրանք նաև ընթերցել են Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության առաջնորդի ուղերձը, որը Թուրքիայի իշխանությունները համարում են ահաբեկչական կազմակերպություն։

2024 թվականի հոկտեմբերին թուրք պատգամավոր Դևլեթ Բահչելին՝ ծայրահեղ աջ MHP կուսակցության առաջնորդ և նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի դաշնակիցը, մոտեցել է քրդամետ DEM (Ժողովրդական հավասարություն և ժողովրդավարություն կուսակցություն) կուսակցության պատգամավորներին և սեղմել նրանց ձեռքերը։ Այնուհետև Բահչելին առաջարկել է, որ Օջալանը, ով ցմահ բանտարկություն է կրում թուրքական բանտում, պետք է ելույթ ունենա խորհրդարանում և հայտարարի «ահաբեկչության ավարտի և իր կազմակերպության կազմաքանդման մասին», որից հետո նա կարող է ազատ արձակվել:

Այս կոչը հատկապես անսպասելի էր՝ հաշվի առնելով, որ թուրք ազգայնականները ավանդաբար դեմ են արտահայտվել քրդերի հետ հաշտեցմանը։

Շուտով Օջալանի եղբորորդուն թույլտվություն է տրվել այցելել նրան Մարմարա ծովի մեջտեղում գտնվող Իմրալի կղզու բանտում, որտեղ նա կրում էր իր պատիժը։ Քուրդ առաջնորդը պատրաստակամություն է հայտնել դադարեցնել հակամարտությունը, իսկ դրանից հետո քուրդ պատգամավորներին, որոնք միջնորդներ են հանդես գալիս PKK-ի առաջնորդի և արտաքին աշխարհի միջև, թույլ են տվել տեսակցել նրան։ Պատգամավորները հաստատել են Օջալանի պատրաստակամությունը՝ կոչ անելով PKK-ին վայր դնել զենքերը՝ Թուրքիայում քաղաքական բարեփոխումների դիմաց։

«Լուրը շոկ էր բոլորի համար. ոչ ոք չէր սպասում դրան», - հիշում է քրդական ծագումով թուրք մշակութային մարդաբան Էքթան Թյուրքըլմազն առաջարկի արձագանքի մասին:
75-ամյա Օջալանին թուրքական հետախուզական ծառայությունները գերեվարել էին 1999 թվականին Քենիայում։ Նա այնտեղ հայտնվել էր, երբ Սիրիայում Հաֆեզ ալ-Ասադի վարչակարգը դադարեցրել էր նրան ապաստան տրամադրել Անկարայի ճնշման ներքո: Այդ ժամանակից ի վեր և՛ թուրքական պետությունը, և՛ քրդերը զգալիորեն փոխել են իրենց դիրքորոշումները, սակայն մինչ այժմ դա բավարար չի եղել հակամարտությունը դադարեցնելու համար։

Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումից մինչև 1990-ականների սկիզբը քրդական ինքնությունը հերքվել է, իսկ քրդերենի ուսումնասիրությունն ու օգտագործումը սահմանափակվել է։ Բնակչությունն ինքնին կոչվում էր «լեռնային թուրքեր», թեև քրդերը թյուրքական էթնիկ խումբ չեն, բայց դարեր շարունակ ապրել են ներկայիս Իրաքի, Իրանի, Սիրիայի և Թուրքիայի լեռնային հատվածներում, որոնք իրենք իրենք են անվանում Քուրդիստան։ Թուրք քրդերի թիվը գնահատվում է 14 միլիոն, մինչդեռ տարածաշրջանի քրդերի ընդհանուր թիվը կազմում է 30 միլիոն, ինչը նրանց դարձնում է Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ ժողովուրդն առանց սեփական պետության:

1970-ականներին հիմնադրվեց Քրդստանի աշխատավորական կուսակցությունը (PKK), հեղափոխական խմբավորում, որը դավանում էր մարքսիզմ-լենինիզմ։ Օջալանը ավելի ուշ եկավ անարխիզմի և ազատական ​​սոցիալիզմի գաղափարներին՝ ոգեշնչված ամերիկացի փիլիսոփա Մյուրեյ Բուքչինի ստեղծագործություններից։

PKK-ն զինված պայքար մղեց Թուրքիայում անկախ քրդական պետություն ստեղծելու համար և ահաբեկչական խմբավորում ճանաչվեց ոչ միայն Անկարայի, այլ նաև ԱՄՆ-ի, Բրիտանիայի և եվրոպական մի շարք երկրների կողմից։ Ընդհանուր առմամբ, PKK-ի և թուրքական պետության միջև հակամարտությունում զոհվել է ավելի քան 40 հազար մարդ, իսկ հիմնականում քրդերով բնակեցված շրջանները մնում են ամենաաղքատը երկրում։

2005 թվականին Էրդողանը՝ նորընտիր վարչապետը, նոր էջ բացեց երկու ժողովուրդների հարաբերություններում: Նա ելույթ է ունեցել Դիարբեքիրում՝ հիմնականում քուրդ բնակչություն ունեցող քաղաքում, որտեղ ընդունել է Թուրքիայի Հանրապետության սխալները քրդական հարցում։ Քրդական համայնքները ողջունեցին նրա ելույթը, և շատ սահմանափակումներ շուտով հանվեցին: Էրդողանի կառավարման տարիներին համալսարաններում ստեղծվեցին քրդերենի բաժիններ, գործարկվեցին քրդալեզու լրատվամիջոցներ։ Փորձագետները զիջումները կապում են Թուրքիայի՝ Եվրոմիությանն անդամակցության թեկնածուի կարգավիճակ ստանալու հետ. եվրոպական տերությունները Անկարայից փոխզիջումներ են պահանջել քրդական հարցում։

PKK-ի դիրքորոշումը նույնպես տարիների ընթացքում մեղմացավ։ Օջալանը և նրա համախոհները հրաժարվեցին լիարժեք անկախության գաղափարից՝ հօգուտ մշակութային ինքնավարության և թուրքական հանրապետության «ժողովրդավարական վերափոխման»։

Բայց լիակատար հաշտություն այդպես էլ չեղավ։ 2009-2011 թվականներին Օսլոյում բանակցություններ են տեղի ունեցել Թուրքիայի և PKK-ի ներկայացուցիչների միջև, սակայն դրանք փլուզվել են բռնության հերթական բռնկումից հետո։

2013 թվականին Օջալանը զինադադար հայտարարեց PKK-ի կողմից, և կողմերը վերադարձան բանակցությունների սեղանի շուրջ։ Նրանք մշակեցին խաղաղ կարգավորման ընդհանուր սկզբունքներ, որոնք հայտնի են որպես Դոլմաբահչեի կոնսենսուս: 2015 թվականին Օջալանը նոր կոչ արեց՝ հրաժարվել զինված պայքարից։ Բայց Էրդողանն անսպասելիորեն դուրս եկավ բանակցություններից։ Դիվանագիտության խզումը հանգեցրեց նոր բախումների։ 2016 թվականին խորհրդարանի քրդամետ կուսակցության համանախագահ Սելահաթթին Դեմիրթաշը ձերբակալվել էր։ Նա մինչ օրս մնում է բանտում։

Քրդամետ կուսակցության ներկայացուցիչներն, ովքեր հաղթում են տեղական ընտրություններում, հաճախ հեռացվում են Էրդողանի կառավարության կողմից և փոխարինվում են կենտրոնական կառավարության ներկայացուցիչներով: Փետրվարին Վանի քաղաքապետարանի քուրդ քաղաքապետը ՆԳՆ-ի որոշմամբ հեռացվել էր։

Թուրքիայի իշխանությունները քրեական գործեր են հարուցում նաև լրագրողների և ընդդիմության առաջնորդների, այդ թվում՝ Ստամբուլի քաղաքապետ Էքրեմ Իմամօղլուի դեմ, որը կարող է դառնալ Էրդողանի գլխավոր մրցակիցը հաջորդ նախագահական ընտրություններում։
Ի տարբերություն նախորդ բանակցային գործընթացների, այս անգամ քրդամետ պատգամավորների հետ երկխոսության մեջ ներգրավված կառավարության դաշնակիցները գործընթացը որակում են բացառապես որպես «ահաբեկչության վերջ», այսինքն՝ PKK-ի միակողմանի զինաթափման, այլ ոչ թե փոխզիջումների:

Օջալանի կոչին ի պատասխան թուրքական պետության կողմից որևէ զիջումների մասին բաց խոսակցություն դեռ չի եղել։

Եվ թեև նոր դատավարության փաստը հուսադրող է թուրք քրդերի համար, նախորդ նախաձեռնությունների ձախողումը նշանակում է, որ այս անգամ շատ ավելի քիչ լավատեսություն կա, նշում է Դիարբեքիրում բնակվող քուրդ լրագրող Միր Ալի Քոչերը:

«Քրդական հասարակությունը ցանկանում է պետության կողմից կոնկրետ քայլեր տեսնել [հակամարտությունը] լուծելու համար»,- ասել է Քոշերը BBC-ի ռուսական ծառայությանը: «Քրդերի մոտ ես զգուշավոր դիրքորոշում եմ տեսնում, բայց, իհարկե, նաև հակամարտությունը կարգավորելու ցանկություն»:

Մարդաբան Թյուրքըլմազը նույնպես կարծում է, որ քրդերի մեծ մասը սպասողական կեցվածք է որդեգրել և առանձնապես հույսեր չունի այս գործընթացի հաջողության վրա։

«Ես զրուցում եմ քրդական հասարակության տարբեր շերտերի մարդկանց հետ, և նրանք առանձնապես տարակուսած են: Շատերը կարծում են, որ այս գործընթացից ոչինչ չի ստացվի։ «Քրդական վերնախավերը նույնպես շփոթված են»,- նշում է Թյուրքըլմազը։

Եվ մինչ քուրդ քաղաքական գործիչները փորձում են միասնություն դրսևորել Օջալանի կոչի շուրջ, դա չի արտացոլում տեղում տիրող տրամադրությունները, կարծում է մարդաբանը։

PKK-ի և Անկարայի միջև հնարավոր հաշտեցումը տեկտոնական տեղաշարժ կլինի ողջ տարածաշրջանի համար:

Հարևան Սիրիայի հյուսիս-արևելքում քրդական ուժերը, որոնք գերակշռում են «Սիրիայի դեմոկրատական ​​ուժեր» (SDF) կոչվող կոալիցիայում, վերահսկում են զգալի տարածքներ: Սակայն PKK-ի հետ այս խմբավորումների սերտ կապերը Թուրքիայի համար անընդունելի են դարձնում նրանց վերահսկողությունն այս տարածքի նկատմամբ, և թուրքական բանակը մի քանի գործողություններ է իրականացրել նրանց դեմ։

Ավելին, Սիրիայի կենտրոնական իշխանությունները՝ և՛ Բաշար ալ-Ասադի ռեժիմը, և՛ Դամասկոսի նոր կառավարությունը, երբեք պատրաստ չէին սիրիացի քրդերին ինքնավարություն տալ:

Սիրիայի հյուսիսում տարածքներ գրաված թուրքական բանակի և քրդական ուժերի միջև լայնամասշտաբ հակամարտությունը ներկայում կանխվում է տարածաշրջանում տեղակայված ամերիկյան զորախմբի կողմից։ ԱՄՆ-ը SDF-ի դաշնակիցն է «Իսլամական պետության» դեմ պայքարում։ Ռուսական ռազմական ոստիկանությունը նույնպես դիտակետեր ուներ այդ տարածքում, սակայն դրանք լքեց անցյալ տարվա դեկտեմբերին Ասադի տապալումից հետո:

Թուրքիան կարող է վերանայել իր ռազմական ներկայությունը Սիրիայի հյուսիս-արևելքում, եթե այնտեղ վերանա PKK-ի ներկայությունը, ասել է Թուրքիայի արտգործնախարարը։

«Եթե PKK-ն վայր դնի իր զենքերը, դա թույլ կտա մերձեցնել Սիրիայի հյուսիս-արևելքում գտնվող տարբեր քրդական խաղացողներին և, հավանաբար, ինչ-որ գործարք կհեշտացնի Դամասկոսի հետ»,- BBC-ին ասել է Ալեքս ՄաքՔիվերը, ով տեղեկագիր է վարում հյուսիսային Սիրիայի ռազմական և քաղաքական իրավիճակի մասին:

Այս հավասարման մի մասը երրորդ տարրն է՝ Իրաքի կազմում գտնվող Քրդստանի ինքնավար շրջանը: Նրա ղեկավարությունը կարգավորել է հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, և թուրքական բանակը պարբերաբար գործողություններ է իրականացնում տարածաշրջանի հյուսիսում գտնվող լեռներում տեղակայված PKK-ի զինյալների դեմ։

Փետրվարին DEM-ի պատվիրակությունն այցելեց Իրաքի քրդական ինքնավար շրջան և խորհրդակցություններ անցկացրեց իշխող Քրդստանի դեմոկրատական ​​կուսակցության ղեկավար Մասուդ Բարզանիի հետ, որի եղբայրը ծառայում է՝ որպես տարածաշրջանի նախագահ, իսկ որդին՝ վարչապետ:

Պատգամավորները նրան փոխանցեցին Օջալանի ուղերձը, իսկ Բարզանին աջակցություն հայտնեց խաղաղ գործընթացին և առաջարկեց իր օգնությունը։